Briselski sporazum je označio početak integracije lokalnih samouprava na severu Kosova kroz održavanje lokalnih izbora, a popis koji je planiran za 2022. bio bi još jedna vrsta testa o stepenu poverenja i saglasnosti Srba sa kosovskim sistemom. Prema podacima Kosovske agencije za statistiku, u popisu koji je sproveden 2011. broj stanovnika iznosio je 1.739.825, od čega su 92,93 odsto činili Albanci, a 1,47 odsto Srbi. Jedna od poražavajućih činjenica je da se uprkos evidentnom bojkotu, politički neretko manipulisalo o broju Srba, pa se procenat od 1,47% predstavljao kao glavni argument u natpredstavljenosti Srba u kosovoskim institucijama.
Popisi na Kosovu imaju dug istorijat manipulacije brojkama. Poslednji popis koji nisu bojkotovali ni Srbi ni Albanci održao se 1981. kada je utvrđeno da na Kosovu živi 1,58 miliona stanovnika od čega su Srbi činili 209.497. Već 1991. zbog bojkota od strane albanske zajednice Savezni zavod za statistiku pribegava proceni od 1,97 miliona od čega su Srbi činili 194.190. Uprkos većinskom bojkotu srpske zajednice, deluje da popis iz 2011. kao prvi postkonfliktni registar stanovništva daje tačnu brojku ukupnog broja Albanaca još od 1981. Međutim, mnogi postavljaju pitanje da li je ta brojka tačna s obzirom na veliki broj iseljenika. Takođe, u velikoj meri se manipulisalo i sa brojem Srba koji su ostali na Kosovu i onih koji su raseljeni zbog posledica rata. Trenutni broj raseljenih lica sa Kosova prema podacima Komesarijata za izbeglice i migracije iznosi 196.140 lica, što je nešto veća brojka od popisanih 187.129 tokom 2000. u saradnji sa Visokim komesarijatom Ujedinjenih nacija za izbeglice (UNHCR). S druge strane, OEBS je na osnovu svojih procena u period između 2010 i 2013 utvrdio da na Kosovu živi 146,128 lica, što je u tom trenutku činilo 7,8% od ukupne populacije, odnosno znatno više od popisanih 1,5% tokom popisa 2011. Od tog broja više od 70.000 živelo je na severu, dok je oko 75.000 živelo u južnom delu Kosova. Takođe, nezvanične procene su često koristile brojku od oko 100.000 Srba koji žive na severu i jugu Kosova u razmeri 40% na prema 60%. Ovaj podatak posebno se uzimao kao relevantan u argumentaciji protiv ideje o razgraničenju, budući da bi njena realizacija značila ostanak većine Srba u albanskom delu etnički povučenih linija.
Predsednik Srbije, Aleksandar Vučić je u obraćanju 2019. naveo da je na Kosovu u 2017. živelo 94.998 Srba, ističući mnogo manju razliku između severnog i južnog dela Kosova, odnosno da na severu živi 47,1% a južno od Ibra 52,8% Srba, dok po njemu Albanci pribegavaju
namernom preuveličavanju svog broja stanovnika nametajući to kao jedan od osnovnih argumenata u neminovnosti punog međunarodnog priznanja nezavisnosti Kosova. Vućić je istim povodom naveo da je stvaran broj Albanaca koji žive na Kosovu između 1.162.000 i 1.325.000. Na poslednjoj sednici Narodne skupštine 2021. na kojoj je predstavljen Izveštaj o pregovaračkom procesu sa Privremenim institucijama samouprave u Prištini Vučić je ponovio da na Kosovu i Metohiji prema podacima srpskih institucija živi ne više od 95.000 Srba.
Iako se tvrdi da na Kosovu ukupan broj stanovnika ne prelazi 1,5 milon, prema podacima kosovske Agencije za statistiku, krajem 2019. na Kosovu je živelo 1.782.115 stanovnika dok će brojka od 1,49 miliona biti ostvarena tek 2061. Stoga je osnovni cilj planiranog popisa da spreči dalju manipulaciju brojkama stanovništva budući da se ti brojevi višestruko zloupotrebljavaju po pitanju brojnosti populacije kako Srba, tako i Albanaca. Tako je npr. samo u period od 2013. do 2016 broj ekonomski motivisanih migranata Albanaca sa Kosova u zemljama EU iznosio 229.005, dok se procenjuje da ukupan broj Albanaca sa Kosova koji su iseljenici premašuje 700.000. Ostaje otvoreno pitanje metodologije popisa i na koji način se registruju oni stanovnici koji već godinama ne žive na Kosovu.
Takođe, veoma je važno da se utvrdi tačan i zvaničan broj Srba koji i dalje žive na Kosovu, budući da brojka može da pokaže stvarno stanje u tihoj migraciji značajnog broja Srba u postkonfliktnom period (npr od OEBS procene 2013. da ih ima preko 140.000 do podatka Beograda da ih u 2021. ima manje od 95.000). Ujedno, tačan broj pripadnika srpske zajednice je važan za dalje planiranje i strateško promišljanje unapređenju njihovog položaja.
U kontekstu perspektiva za srpsku zajednicu na Kosovu – manipulacije brojkama se posebno mogu uočiti zbirom broja Srba koji žive na Kosovu, Srba koji su povratnici u postkonfliktnom periodu, potom Srba koji imaju status raseljenih lica, sa distinkcijom onih koji su raseljeni na teritoriji Kosova, i onih koji su raseljeni na teritoriji centralne Srbije. Na kraju, raseljena lica sa diferencijacijom između dve grupe – onih koji bi želeli da se vrate i onih koji su se integrisali u novim sredinama. Ujedno, rezultati popisa bi morali za posledicu da imaju revidiranje registra broja raseljenih lica, jer nema logične povezanosti između tvrdnje da je 1991. živelo 194.190 Srba odnosno 215.346 Srba i Crnogoraca, da ih se nakon 1999. raselilo 196.140, a da je na Kosovu ostalo da živi između 140 i 95 hiljada. To bi značilo da se značajan broj Srba vratio nakon rata na Kosovu, ali podaci OEBS-a pokazuju da se do 2019. vratilo samo nešto više od 30 hiljada. Ili da je broj raseljenih bio mnogo manji, kao što tvrdi Istraživački centar Evropske inicijative za stabilnost koji je procenio da je svega oko 65.000 Srba, i to uglavnom urbane populacije, napustilo Kosovo 1999. Ili, da je 1991. na Kosovu živelo mnogo više Srba, koji iz nekog razloga nisu popisani.
Iako to nije planirano, potrebno je da popis 2022. uključi i stanovnike Kosova koji se vode kao raseljena lica, uglavnom na teritoriji Srbije, posebno one koji i dalje izražavaju želju da se
vrate. Ovaj zadatak nije moguć bez bliske saradnje institucija Beograda i Prištine, ali bi to bio jedini način da se egzaktno, statistički utvrdi obaveza vlasti na Kosovu da pre bilo kakve vrste finalnog sporazuma obezbedi uslove za bezbedan i održiv povratak raseljenih lica.
Na kraju, ne bi trebalo izgubiti iz vida da je popis tehnički posao sa ciljem prikupljanja statistički upotrebljivih podataka i da je njegova krajnja svrha da bude upotrebljiv instrument u strateškom promišljanju društvenih trendova i kreiranju konkretnih politika u cilju promene činjeničnog stanja, posebno onog koje dugoročno može da našteti opštem društvenom interesu. U slučaju Kosova, opšti interes je opstanak i brojnost pripadnika srpske zajednice, ravnomerno raspoređena budžetska sredstva, urbano planiranje i infrastukturni projekti po opštinama, shodno broju stanovnika i njihovih potreba. Potom, obezbeđivanje uslova za bezbedan povratak raseljenih lica, kao i razvijene politike integracije Srba koje garantuju prava i slobode, uslove za ostvarenje egzistencije, kao i očuvanje i razvoj njihove kulturne posebnosti.
Tekst je napisan u okviru inicijative OPEN koju finansira Kosovska fondacija za otvoreno društvo (KFOS), a doprinos je NVO Aktiv. Stavovi izraženi u njemu pripadaju isključivo autoru i ne predstavljaju nužno stavove KFOS-a.